Nghiên cứu thực trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm tại cộng đồng và hiệu quả một số biện pháp can thiệp

Luận ván tiến sĩ y học Nghiên cứu thực trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm tại cộng đồng và hiệu quả một số biện pháp can thiệp.Thuật  ngữ  ―Food-borne  diseases‖  đƣợc  WHO  đƣa  ra  để  mô  tả  các ―Bệnh truyền  qua  thực  phẩm‖  l   một trong  những  vấn  đề sức  khỏe  ƣu ti n tr n phạm vi to n cầu, trong đó quan trọng nhất l  ngộ độc thực phẩm do thực phẩm không an to n, đặc biệt l  thực phẩm bị ô nhiễm vi sinh vật  [127]. Ngộđộc thực phẩm gây ra hội chứng tiêu hóa cấp tính, biểu hiện đau bụng, buồn nôn, nôn và tiêu chảy…[55],  [66],  [89].  Tiêu chảy liên quan chặt chẽ với ngộ độc thực phẩm do thực phẩm bị  ô nhiễm bởi vi sinh vật  vì  các tác nhân gây tiêu chảy  n y đều  có thể  tìm  thấy trong thực phẩm, thức ăn lƣu v chấtnôn [66],  [82],  [92].  Tiêu  chảy  cũng  l   lý  do  chủ  yếu  buộc  ngƣời  bệnh  phải  đi khám và sử  dụng dịch vụ  y tế  [107].  Chính vì vậy,  số  liệu nghiên cứu về  tiêu chảy liên quan đến thực phẩm sẽ là nguồn thông tin tin cậy để có thể đánh giá toàn cảnh thực trạng bệnh truyền qua thực phẩm trong cộng đồng [66], [127].

Theo  WHO, chỉ tính ri ng 31  mầm  bệnh  phổ biến  đ  gây ra 600 triệu  ca bệnh truyền qua thực phẩm v  420.000 ca tử vong tr n to n cầu năm 2010,  trong đó chủ yếu l  do ti u chảy  [127].  Bệnh truyền qua  thực phẩm xảy ra  ởhầu hết các Quốc gia trên Thế  giới và gây hậu quả  nghiêm  trọng, kể  cả  các Quốc gia phát triển,  có sự  kiểm soát an toàn thực phẩm rất nghiêm ngặt nhƣ Hoa Kỳ [77], Canada [112], Đức [70] và Nhật Bản [110].Hoa Kỳ l  một trong những quốc gia có hệ thống giám sát chính xác, tin cậy về bệnh truyền qua thực phẩm. Số liệu đƣợc báo cáo bởi trung tâm phòng 
ngừa v  kiểm soát bệnh (CDC), dựa tr n các hệ thống giám sát từ cộng đồng đến  hệ thống  y  tế  v   phòng xét  nghiệm,  để  ƣớc  lƣợng  chính xác  gánh nặng bệnh truyền qua thực phẩm [55], [104]. Giai đoạn 1982-1997, ƣớc tính bệnh do thực  phẩm  gây  ra  khoảng  76  triệu  ca,  trong  đó  có  325.000 ca nhập  viện  và 5.000 ca tử  vong mỗi năm với tỷ  lệ  mắc 0,79 lƣợt/ngƣời/năm  [89]. Sau đó  đến giai đoạn 2000-2008, Hoa Kỳ  đ  tiếp tục đƣa ra ƣớc tínhh ng năm thực phẩm 2gây ra 47,8 triệu ca bệnh, 127.839 ca nhập viện và 3.037 ca tử  vong với tỷ  lệmắc 0,6 lƣợt/ngƣời/năm [105], [106].
Tại Việt Nam,  theo báo cáo kết quả công tác phòng chống  bệnh truyền qua thực phẩm giai đoạn 2011-2015 của Cục An to n thực phẩm Bộ Y tế, dựa trên  số  liệu  báo cáo của hệ  thống y tế  về  ngộ  độc thực phẩm cho thấy hàng năm có trung bình 170 vụ  ngộ  độc thực phẩm với trên 5.300 ca mắc và 31 ca tử vong,  tỷ  lệ  mắc ngộ độc thực phẩm là 6,19 ca/100.000 ngƣời/năm trong đó nguyên nhân chủ  yếu là vi sinh vật và số  ca mắc ngộ  độc thực phẩm có  biểu hiện hội chứng  tiêu chảy  là  67,17%  [25].  Trong khi đó, một điều tra của Cục An toàn thực phẩm tại cộng đồng năm 2012 cho thấy tỷ  lệ  mắc tiêu chảy do thực  phẩm  tại  cộng  đồng  l   0,16  lƣợt/ngƣời/năm  [11].  Nhƣ  vậy  tổng  số  ca mắc tiêu chảy do thực phẩm  thực tế  lớn hơn nhiều  con số  thống kê  chỉ  dựa trên báo cáo của hệ thống y tế [25]. Các nghiên cứu đ  cho thấy  có khoảng trống lớn giữa  số  liệu  báo cáo 
tiêu chảy cấp liên quan  thực phẩm từ  hệ  thống y tế  so với  thực trạng tại cộng đồng  và  chênh lệch  này còn lớn hơn nhiều tại các nƣớc đang pháttriển  [66]. Nguyên nhân của thực trạng này là do chỉ  một tỷ  lệ  nhất định những ngƣời mắc  tiêu  chảy  nặng  phải  tới  khám,  điều  trị  ở  cơ  sở  y  tế  v   đƣợc  ghi  nhận thống kê, trong khi một tỷ  lệ  lớn số  ca bệnh tại cộng đồng có thể  tự khỏi, hay tự mua thuốc điều trị [76], [107], [127]. 
Số  liệu thực trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm ở  cộng đồng sẽ  là cơ sở  khoa học  tin cậy, cung cấp bằng chứng quan trọng cho Chƣơng trình mục tiêu Quốc gia về  An toàn thực phẩm v  đặc biệt cấp thiết cho các nhà quản lý trong công tác chăm sóc sức khỏe  cộng đồng  [82]. Vì thế  chúng tôi nghiên cứu đề tài: 
“Nghiên cứu thực trạng tiêu chảy cấp  liên  quan  thực phẩm tại cộng đồng và hiệu quả một số biện pháp can thiệp”. 
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU: Nghiên cứu thực trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm tại cộng đồng và hiệu quả một số biện pháp can thiệp
1. Mô tả  thực trạng tiêu chảy  cấp  liên quan  thực phẩm tại cộng đồng 3 tỉnh Quảng Ninh, Thái Bình, Phú Thọ năm 2013.
2. Xác định  một số  yếu tố  ảnh hƣởng  tới thực trạng tiêu chảy  cấp  liên quan thực phẩm tại địa bàn nghiên cứu.
3. Đánh giá hiệu quả  một số  biện pháp can thiệp cải thiện kiến thức, thực  hành  về  vệ  sinh  an  toàn  thực  phẩm  dự  phòng  tiêu  chảy  cấp  liên  quan thực phẩm tại cộng đồng
MỤC LỤC Nghiên cứu thực trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm tại cộng đồng và hiệu quả một số biện pháp can thiệp

Trang
Trang phụ bìa  …………………………………………………………………………………………………  i
Lời cam đoan  …………………………………………………………………………………………………  ii
Lời cảm ơn  …………………………………………………………………………………………………. iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN………………………………..  vii
DANH MỤC BẢNG  ………………………………………………………………………………….. viii
DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ  ……………………………………………………………………….  x
ĐẶT VẤN ĐỀ  ……………………………………………………………………………………………….  1
CHƢƠNG 1 ………………………………………………………………………………………………….  4
TỔNG QUAN  ……………………………………………………………………………………………….  4
1.1. TIÊU CHẢY LIÊN QUAN THỰC PHẨM ……………………………………………..  4
1.1.1. Một số khái niệm và thuật ngữ  ………………………………………………………….  4
1.1.2. Bệnh truyền qua thực phẩm gây hội chứng tiêu chảy  …………………………..  5
1.1.3. Một số nghiên cứu tiêu chảy liên quan thực phẩm trên thế giới  ………………  9
1.1.4. Một số nghiên cứu tiêu chảy liên quan thực phẩm tại Việt Nam  ………….  12
1.1.5. Khoảng trống số liệu giữa báo cáo của hệ thống y tế v  điều tra tại cộng 
đồng về tiêu chảy liên quan thực phẩm  ……………………………………………………..  16
1.2. MỘT SỐ YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN TIÊU CHẢY TRUYỀN QUA THỰC 
PHẨM  ……………………………………………………………………………………………………..  20
1.2.1. Các đƣờng lây truyền tiêu chảy qua thực phẩm  …………………………………  20
1.2.2. Một số yếu tố vệ sinh li n quan đến cơ chế lây truyền bệnh tiêu chảy  ……..  22
1.2.3. Một s ố y ếu tố xã hội h ọc li n quan đến tỷ  lệ mắc tiêu chảy tại c ộng đồng  …..  25
1.3.  GIẢI  PHÁP  CAN  THIỆP  PHÒNG  CHỐNG  TIÊU  CHẢY  LIÊN  QUAN 
THỰC PHẨM TRONG CỘNG ĐỒNG  ……………………………………………………….  31
1.3.1. Cơ sở lý luận dự phòng bệnh tiêu chảy liên quan thực phẩm  ………………  31
1.3.2. Một số giải pháp can thiệp chung của cộng đồng thế giới  …………………..  33
1.3.3. Hệ thống giám sát bệnh truyền qua thực phẩm trên thế giới  ……………….  35
1.3.4. Một số giải pháp của hệ thống y tế Việt Nam  ……………………………………  37
CHƢƠNG 2 ………………………………………………………………………………………………..  40
ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU  ……………………………………….  40
2.1. ĐỐI TƢỢNG, ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN NGHIÊN CỨU  ………………………..  40
2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu  …………………………………………………………………….  40
2.1.2. Tiêu chuẩn chọn đối tƣợng nghiên cứu  …………………………………………….  40 
v
2.1.3. Địa điểm nghiên cứu  ……………………………………………………………………..  41
2.1.4. Thời gian nghiên cứu  ……………………………………………………………………..  42
2.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU  …………………………………………………………  42
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu  ……………………………………………………………………….  42
2.2.2. Cỡ mẫu và chọn mẫu nghiên cứu  …………………………………………………….  43
2.2.3. Công cụ thu thập thông tin  ……………………………………………………………..  47
2.2.4. Phƣơng pháp v  tiến trình thu thập thông tin  …………………………………….  51
2.2.5. Các chỉ số và biến số nghiên cứu  …………………………………………………….  54
2.3. TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU  …………………………………………………………………..  56
2.4. XỬ LÝ SỐ LIỆU  ………………………………………………………………………………..  57
2.5. SAI SỐ VÀ BIỆN PHÁP KHỐNG CHẾ SAI SỐ  …………………………………..  58
2.6. ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU  ………………………………………………………………….  61
CHƢƠNG 3 ………………………………………………………………………………………………..  62
KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU  ……………………………………………………………………………  62
3.1. THỰC TRẠNG TIÊU CHẢY CẤP LIÊN QUAN THỰC PHẨM  …………….  62
3.1.1. Đặc điểm xã hội học đối tƣợng nghiên cứu  ………………………………………  62
3.1.2. Kết quả điều tra tiêu chảy liên quan thực phẩm trong cộng đồng  …………  64
3.1.3. Đặc điểm kiến thức, thái độ, thực hành về an toàn thực phẩm  …………….  72
3.2.  MỘT  SỐ  YẾU  TỐ  LIÊN  QUAN  TỶ  LỆ  MẮC  TIÊU  CHẢY  CẤP   LIÊN 
QUAN THỰC PHẨM TRONG CỘNG ĐỒNG  ……………………………………………  75
3.2.1. Phân tích hồi quy đơn biến về tình trạng tiêu chảy liên quan thực phẩm và 
một số yếu tố liên quan  ……………………………………………………………………………  75
3.2.2. Phân tích hồi quy đa biến về tình trạng tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm 
và một số yếu tố ảnh hƣởng …………………………………………………………………….  82
3.3.  HIỆU  QUẢ  MỘT  SỐ  BIỆN  PHÁP  CAN  THIỆP  TRUYỀN  THÔNG  AN 
TOÀN  THỰC  PHẨM  ĐẾN  THỰC  TRẠNG  TIÊU  CHẢY  CẤP  LIÊN  QUAN
THỰC PHẨM TẠI CỘNG ĐỒNG  ……………………………………………………………..  85
3.3.1. Hiệu quả can thiệp truyền thông tại cộng đồng  ………………………………….  85
3.3.2. Hiệu quả can thiệp tỷ lệ tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm tại cộng đồng91
CHƢƠNG 4 ………………………………………………………………………………………………..  93
BÀN LUẬN  ………………………………………………………………………………………………..  93
4.1.  THỰC  TRẠNG  TIÊU  CHẢY  CẤP  LIÊN  QUAN  THỰC  PHẨM  TRONG 
CỘNG ĐỒNG…………………………………………………………………………………………..  93 
vi
4.2. MỘT SỐ  YẾU  TỐ  LIÊN  QUAN TỚI  TIÊU CHẢY CẤP TRUYỀN  QUA 
THỰC PHẨM TRONG CỘNG ĐỒNG  ……………………………………………………….  96
4.2.1. Kiến thức, thái độ, thực hành về an toàn thực phẩm tại cộng đồng  ………  96
4.2.2. Một số yếu tố ảnh hƣởng đến tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm  ………..  99
4.3. SỰ KHÁC BIỆT TỶ LỆ TIÊU CHẢY CẤP LIÊN QUAN THỰC PHẨM TẠI 
CỘNG ĐỒNG VÀ QUA BÁO CÁO CỦA HỆ THỐNG Y TẾ  ………………………  109
4.4. HIỆU QUẢ BIỆN PHÁP CAN THIỆP TRONG CỘNG ĐỒNG  …………….  113
4.4.1. Hiệu quả can thiệp kiến thức, thái độ, thực hành về An toàn thực phẩm113
4.4.2. Hiệu quả can thiệp tỷ lệ mắc tiêu chảy cấp liên quan thực phẩm  ……….  118
4.5. MỘT SỐ ĐIỂM MẠNH VÀ ĐIỂM HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI  ……………….  120
4.5.1. Điều tra thực trạng tiêu chảy cấp trong cộng đồng  …………………………..  120
4.5.2. Triển khai hoạt động can thiệp tiêu chảy trong cộng đồng  ………………..  121
KẾT LUẬN  ……………………………………………………………………………………………….  123
KIẾN NGHỊ  ………………………………………………………………………………………………  125
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ
CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN  ………………………………………………………………….  1
TÀI LIỆU THAM KHẢO  ……………………………………………………………………………….  2