Nghiên cứu tình hình đái tháo đường thai kỳ và mối liên quan của bệnh với adiponectin, leptin huyết thanh

Luận án tiến sĩ y học Nghiên cứu tình hình đái tháo đường thai kỳ và mối liên quan của bệnh với adiponectin, leptin huyết thanh.Đái tháo đường thai kỳ là một típ trong phân loại bệnh đái tháo đường. Tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ thay đổi từ 1 – 14% trong các nghiên cứu tầm soát dịch tễ học khác nhau ở các quốc gia trên thế giới [2]. Tổng quan hệ thống năm 2021 của tác giả Wang H cho thấy tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ chung toàn cầu là 14% [135]. Tại Việt Nam, tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ đã tăng lên đáng kể, trong giai đoạn từ năm 2001 – 2004 tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ khoảng 3 – 4%, tuy nhiên đến năm 2012 trở đi tỷ lệ này đã tăng lên trên dưới 20% [2]. Bên cạnh các yếu tố mang tính chủng tộc, ảnh hưởng xã hội, phương pháp chọn mẫu, các chiến lược sàng lọc… thì các tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường thai kỳ khác nhau đã tạo nên sự khác biệt về tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ giữa các nghiên cứu. Năm 2018, Bộ Y tế Việt Nam chính thức khuyến cáo sử dụng tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường thai kỳ bằng nghiệm pháp dung nạp glucose đường uống 75g – 2 giờ theo hiệp hội quốc tế của các nhóm nghiên cứu về đái tháo đường và thai kỳ (International Association of Diabetes and Pregnancy Study Groups – IADPSG) đã tạo nên sự thống nhất trong tầm soát và chẩn đoán đái tháo đường thai kỳ [2]. Dịch tễ học đái tháo đường thai kỳ đã được nghiên cứu ở một số tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, tuy nhiên, do trước đó có nhiều hướng dẫn về đái tháo đường thai kỳ nên tiêu chuẩn chẩn đoán trong các nghiên cứu này thường khác nhau, chưa nhất quán. Như vậy, với tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường thai kỳ mới được Bộ Y tế khuyến cáo, tình hình đái tháo đường thai kỳ tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long sẽ thay đổi như thế nào là một vấn đề đáng quan tâm.

Đái tháo đường thai kỳ là kết quả của tình trạng rối loạn chức năng tế bào beta tuyến tụy trên nền đề kháng insulin mạn tính trong thời kỳ mang thai [111]. Mặc dù một số cơ chế sinh lý bệnh chính trong đái tháo đường thai kỳ đã được mô tả rộng rãi, nhưng trong vài thập niên gần đây, các adipokines do mô mỡ tiết ra như adiponectin, leptin, resistin, chemerin, omentin… đã cho thấy có liên quan đến các thay đổi chuyển hóa cơ bản đái tháo đường thai kỳ. Trong đó, leptin và adiponectin được nghiên cứu khá nhiều, hứa hẹn là những dấu ấn sinh học tiềm năng liên quan đến đái tháo đường thai kỳ. Leptin là hormon đầu tiên có nguồn gốc từ tế bào mỡ2 được phát hiện, là một polypeptid có trọng lượng phân tử 16 kDa, chứa 167 acid amin [51], có liên quan đến sự điều hòa cân bằng năng lượng và chuyển hóa glucose trong cơ thể [52], [129]. Adiponectin là một protein liên quan đến bổ thể tế bào mỡ 30 kDa, được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1995 và được mã hóa bởi các gen adipoQ nằm ở vùng nhiễm sắc thể 3q27 [48], [122], có chức năng là tăng độ nhạy insulin, phản ứng viêm, chống xơ vữa [113], [134]. Các nghiên cứu ghi nhận ở thai phụ đái tháo đường thai kỳ có sự gia tăng nồng độ leptin và giảm nồng độ adiponectin hơn so với thai phụ khỏe mạnh [114], [128], cho thấy adiponectin và leptin có vai trò trong cơ chế bệnh sinh của đái tháo đường thai kỳ [93].
Với mong muốn cung cấp số liệu dịch tễ học về bệnh lý rối loạn chuyển hóa ở người phụ nữ mang thai đang được quan tâm hàng đầu trong thời đại bùng nổ dân số và gia tăng tỷ lệ béo phì ở phụ nữ tuổi sinh sản, hơn thế nữa, hiện tại Việt Nam chỉ có một vài nghiên cứu khảo sát nồng độ adiponectin, leptin ở thai phụ đái tháo đường nhưng chưa có công trình nghiên cứu đánh giá mối liên quan giữa adiponectin cũng như leptin huyết thanh với nguy cơ đái tháo đường thai kỳ, do đó, chúng tôi thực hiện đề tài “Nghiên cứu tình hình đái tháo đường thai kỳ và mối liên quan của bệnh với adiponectin, leptin huyết thanh” với các mục tiêu:
1. Xác định tỷ lệ và một số yếu tố liên quan với đái tháo đường thai kỳ tại Đồng bằng sông Cửu Long.
2. Xác định nồng độ và đánh giá mối liên quan của adiponectin, leptin huyết thanh với đái tháo đường thai kỳ

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cảm ơn
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các từ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các hình
Danh mục các sơ đồ – biểu đồ
ĐẶT VẤN ĐỀ ………………………………………………………………………………………………1
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU …………………………………………………………….3
1.1. Đái tháo đường thai kỳ …………………………………………………………………………3
1.2. Adiponectin và leptin………………………………………………………………………….16
1.3. Các nghiên cứu liên quan đến đề tài……………………………………………………..29
Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU …………………..38
2.1. Đối tượng nghiên cứu …………………………………………………………………………38
2.2. Phương pháp nghiên cứu …………………………………………………………………….39
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU …………………………………………………………57
3.1. Tỷ lệ và một số yếu tố liên quan đến đái tháo đường thai kỳ……………………57
3.2. Nồng độ và mối liên quan của adiponectin, leptin với đái tháo đường thai kỳ….71
Chương 4. BÀN LUẬN ……………………………………………………………………………….85
4.1. Tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ………………………………………………………………..85
4.2. Các yếu tố liên quan với đái tháo đường thai kỳ …………………………………….92
4.3. Nồng độ và mối liên quan của adiponectin, leptin với đái tháo đường thai kỳ..104
4.4. Hạn chế của đề tài…………………………………………………………………………….116
KẾT LUẬN ………………………………………………………………………………………………120
KIẾN NGHỊ……………………………………………………………………………………………..122
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐÃ CÔNG BỐ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 1.1. Tiêu chuẩn chẩn đoán ĐTĐTK thay đổi theo thời gian…………………….14
Bảng 1.2. Ngưỡng giá trị chẩn đoán ĐTĐTK ………………………………………………..15
Bảng 1.3. Tỷ lệ ĐTĐTK toàn cầu và theo từng khu vực …………………………………31
Bảng 1.4. Các yếu tố nguy cơ ĐTĐTK ở dân số châu Á …………………………………34
Bảng 2.1. Bảng phân loại cân nặng theo chỉ số khối cơ thể (BMI)……………………50
Bảng 2.2. Khuyến cáo về mức độ tăng cân trong toàn thai kỳ………………………….51
Bảng 2.3. Tiêu chuẩn chẩn đoán đái tháo đường thai kỳ …………………………………52
Bảng 3.1. Đặc điểm về dân số – xã hội………………………………………………………….57
Bảng 3.2. Đặc điểm về tiền sử gia đình…………………………………………………………58
Bảng 3.3. Đặc điểm về tiền sử mang thai………………………………………………………58
Bảng 3.4. Đặc điểm về tiền sử sản khoa bất thường ……………………………………….59
Bảng 3.5. Chỉ số khối cơ thể (BMI) trước mang thai………………………………………60
Bảng 3.6. Tỷ lệ ĐTĐTK theo số giá trị đường huyết bất thường ……………………..61
Bảng 3.7. Tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ theo thời điểm xét nghiệm …………………..62
Bảng 3.8. Liên quan giữa nhóm tuổi mẹ với ĐTĐTK……………………………………..62
Bảng 3.9. Liên quan giữa nghề nghiệp với ĐTĐTK ……………………………………….63
Bảng 3.10. Liên quan giữa nơi cư trú với ĐTĐTK …………………………………………..64
Bảng 3.11. Liên quan giữa dân tộc với ĐTĐTK ………………………………………………64
Bảng 3.12. Liên quan giữa trình độ học vấn với ĐTĐTK………………………………….65
Bảng 3.13. Liên quan giữa tình trạng kinh tế với ĐTĐTK ………………………………..65
Bảng 3.14. Liên quan giữa tiền sử gia đình bị đái tháo đường với ĐTĐTK…………66
Bảng 3.15. Liên quan giữa tiền sử gia đình bị tăng huyết áp với ĐTĐTK …………..66
Bảng 3.16. Liên quan giữa chỉ số khối cơ thể với ĐTĐTK ……………………………….67
Bảng 3.17. Liên quan giữa mức độ tăng cân với ĐTĐTK …………………………………67
Bảng 3.18. Liên quan giữa tiền sử mang thai với ĐTĐTK ………………………………..68
Bảng 3.19. Liên quan giữa tiền sử sản khoa bất thường với ĐTĐTK………………….69
Bảng 3.20. Phân tích hồi quy logistic đa biến các yếu tố liên quan của đái tháo đường
thai kỳ………………………………………………………………………………………..70Bảng 3.21. Đặc điểm chung của hai nhóm nghiên cứu ……………………………………..72
Bảng 3.22. Nồng độ adiponectin huyết thanh theo nhóm tuổi mẹ ………………………74
Bảng 3.23. Nồng độ adiponectin huyết thanh theo BMI……………………………………74
Bảng 3.24. Nồng độ adiponectin huyết thanh theo tiền sử ĐTĐTK ……………………75
Bảng 3.25. Nồng độ adiponectin huyết thanh theo tiền sử gia đình ĐTĐ ……………76
Bảng 3.26. Nồng độ adiponectin huyết thanh của nhóm chứng………………………….76
Bảng 3.27. Mối liên quan giữa giảm adiponectin và ĐTĐTK ……………………………77
Bảng 3.28. Nguy cơ ĐTĐTK theo adiponectin và BMI ……………………………………78
Bảng 3.29. Nồng độ leptin huyết thanh theo nhóm tuổi…………………………………….81
Bảng 3.30. Nồng độ leptin huyết thanh theo BMI ……………………………………………81
Bảng 3.31. Nồng độ leptin huyết thanh theo tiền sử ĐTĐTK…………………………….82
Bảng 3.32. Nồng độ leptin huyết thanh theo tiền sử gia đình ĐTĐ …………………….83
Bảng 3.33. Nồng độ leptin huyết thanh của nhóm chứng ………………………………….83
Bảng 3.34. Mối liên quan giữa tăng leptin và ĐTĐTK……………………………………..83
Bảng 3.35. Nguy cơ ĐTĐTK theo leptin và BMI …………………………………………….84
Bảng 4.1. Tỷ lệ ĐTĐTK trên dưới 20% của các tác giả Việt Nam……………………86
Bảng 4.2. Tỷ lệ ĐTĐTK trên dưới 10% của các tác giả Việt Nam……………………87
Bảng 4.3. Tỷ lệ ĐTĐTK ở các quốc gia châu Á theo tiêu chuẩn chẩn đoán
khác nhau……………………………………………………………………………………89DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang
Hình 1.1. Các cơ quan có liên quan đến sinh lý bệnh của ĐTĐTK …………………….9
Hình 1.2. Tế bào beta, đường huyết và độ nhạy với insulin trong thai kỳ bình thường
và ĐTĐTK ………………………………………………………………………………….11
Hình 1.3. Cấu trúc các đồng phân của adiponectin …………………………………………16
Hình 1.4. Cấu trúc của thụ thể adiponectin ……………………………………………………17
Hình 1.5. Cơ chế tác động của adiponectin trong điều hòa chuyển hóa glucose …18
Hình 1.6. Cấu trúc tinh thể của leptin……………………………………………………………20
Hình 1.7. Các đồng dạng receptor của leptin………………………………………………….21
Hình 1.8. Cơ chế tác động của leptin trong điều hòa chuyển hóa glucose………….23
Hình 1.9. Quá trình truyền tín hiệu của adiponectin HMW ……………………………..24
Hình 1.10. Vai trò của adiponectin trong ĐTĐTK……………………………………………26
Hình 1.11. Vai trò của leptin trong ĐTĐTK ……………………………………………………29
Hình 1.12. Ước tính tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ của các quốc gia/khu vực theo IDF
năm 2021…………………………………………………………………………………….30DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ – BIỂU ĐỒ
Trang
Sơ đồ
Sơ đồ 2.1. Sơ đồ nghiên cứu ………………………………………………………………………….46
Biểu đồ
Biểu đồ 3.1. Phân bố tuổi thai khi thực hiện nghiệm pháp dung nạp glucose……..59
Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ của toàn bộ mẫu nghiên cứu …………….60
Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ đái tháo đường thai kỳ của từng tỉnh ………………………………….61
Biểu đồ 3.4. Nồng độ adiponectin huyết thanh ở 2 nhóm nghiên cứu ……………….73
Biểu đồ 3.5. Phân bố nồng độ adiponectin huyết thanh theo chỉ số khối cơ thể của
thai phụ trước mang thai của 2 nhóm nghiên cứu…………………………75
Biểu đồ 3.6. Tỷ lệ giảm adiponectin ở 2 nhóm nghiên cứu………………………………77
Biểu đồ 3.7. Đường cong ROC của adiponectin …………………………………………….79
Biểu đồ 3.8. Nồng độ leptin huyết thanh ở 2 nhóm nghiên cứu………………………..80
Biểu đồ 3.9. Phân bố nồng độ leptin huyết thanh theo chỉ số khối cơ thể của
thai phụ trước mang thai của 2 nhóm nghiên cứu…………………………82
Biểu đồ 3.10. Đường cong ROC của leptin……………………………………………………..8

Nghiên cứu tình hình đái tháo đường thai kỳ và mối liên quan của bệnh với adiponectin, leptin huyết thanh